U savremenoj arheologiji i istoriji, posebno na Balkanu, često se susrećemo s pitanjem identiteta i pripadnosti srednjovekovnih spomenika. Dr Emina Zečević, arheolog sa značajnim istraživačkim radom, skreće pažnju na problematiku vezanu za mramorne nadgrobne spomenike u Srbiji i njihov status. Ona ističe da su ovi spomenici, koji se najčešće nazivaju „mramorje“, obeleženi krstovima i ćiriličnim natpisima, što jasno ukazuje na njihovu pripadnost srpskoj kulturnoj baštini.
U svom istraživanju, dr Zečević naglašava da su istorijski dokumenti neosporni u vezi s prisustvom Srba na ovim prostorima tokom srednjeg veka. „Na najvećem broju mramora nalaze se krstovi, što apsolutno isključuje spekulacije o bogumilstvu“, izjavila je. Ova tvrdnja se protivi teorijama koje su se razvijale pod uticajem austrougarske politike, koja je pokušala da reinterpretira srpske spomenike kao deo zajedničkog nasleđa, negirajući njihovu specifičnost i pripadnost.
Pojam „stećak“, koji je uveden u 19. veku, i dalje ostaje nerazjašnjen u naučnoj literaturi. Istraživanja su pokazala da su stećci, mramorni spomenici i drugi oblici nadgrobnih oznaka nastajali istovremeno i na istim grobljima, a ne kao jedinstveni fenomen. Ovo otkriće ukazuje na bogatu i kompleksnu kulturu sahranjivanja koja se razvijala na ovim prostorima, gde su pokojnici sahranjivani pod različitim vrstama spomenika.
Druga važna tačka koju dr Zečević ističe jeste da su srpski mramori različiti od nadgrobnih spomenika drugih pravoslavnih naroda i rimokatoličkih, koji često prikazuju pokojne na odru ili ćivotu. „Mramori sa ćiriličnim natpisima određuju teritoriju gde su pravoslavni Srbi živeli u 14. i 15. veku“, objašnjava ona. Ove karakteristike dodatno potvrđuju identitet mramorja kao srpske kulturne baštine.
Uprkos ovim arheološkim otkrićima, postoji snažna tendencija da se ovi spomenici prepoznaju kao deo zajedničke kulturne baštine bivših jugoslovenskih republika. Ova revizija istorije, prema rečima istoričara Borisava Čelikovića, ima duboke korene u politikama koje su započele još tokom Berlinskog kongresa. Čeliković navodi da je austrougarska politika imala za cilj stvaranje sintetičkih nacija i da je ta tradicija nastavila da se razvija kroz razne društvene i političke procese.
Arheološka istraživanja, kao što su ona u Dićima kod Rudnika, pružaju nove uvide u složenost srpske istorije. Ova nekropola, koja sadrži jedinstvene nadgrobne spomenike, svedoči o kontinuitetu srpskog prisustva na ovim prostorima od praistorije do danas. Dr Radivoje Arsić iz valjevskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture naglašava važnost ovog lokaliteta kao dokaza o dugotrajnom naseljenju i kulturnom identitetu.
Iako je istraživanje mramora i drugih srednjovekovnih spomenika u Srbiji od suštinskog značaja, nedostatak resursa i stručnjaka otežava dalje analize. Dr Emina Zečević je jedna od retkih naučnica koja se ozbiljno bavi ovom tematikom, a njeni nalazi ukazuju na potrebu za većim angažovanjem u proučavanju srpske kulturne baštine. Nažalost, mnogi od ovih spomenika ostaju zanemareni i nedovoljno dokumentovani, što doprinosi daljoj konfuziji oko njihovog identiteta.
U svetlu ovih saznanja, važno je nastaviti istraživati i vrednovati mramore kao deo srpske kulturne baštine, kako bi se osiguralo da njihova priča i značaj ne budu izgubljeni u savremenim političkim i kulturnim previranjima. Očuvanje i razumevanje ovih spomenika može pomoći u jačanju identiteta i svesti o bogatoj istoriji srpskog naroda.
