U tišini planinskih predela opštine Priboj, čuva se bogata arheološka riznica koja tek čeka da bude u potpunosti istražena. Ovaj deo Srbije ima 138 evidentiranih arheoloških nalazišta, a broj bi mogao da bude i veći. O tome svedoči najnovija edicija časopisa Testudo, koju je objavio Zavičajni muzej u Priboju povodom tridesetpetogodišnjice svog postojanja. U ovom izdanju prikazana je arheološka, kulturna i istorijska baština pribojskog kraja, obuhvatajući period od praistorije do srednjeg veka.
Nada Milićević, aktuelna direktorka Zavičajnog muzeja, ističe da je s obzirom na to da se muzej temelji na arheologiji, bilo logično prikazati sve što je otkriveno na teritoriji opštine. Najpozvaniji da govori o ovim pitanjima je arheolog Savo Derikonjić, koji je bio direktor muzeja od njegovog osnivanja do odlaska u penziju.
Jedan od najznačajnijih lokaliteta u Priboju je praistorijski rudnik bakra Jarmovac, koji datira iz 5500. godine p.n.e. Ovaj lokalitet je jedan od četiri najstarija arheo-metalurška centra na Balkanu. Derikonjić navodi da su pronađeni brojni nalazi koji svedoče o rudarskoj i metalurškoj aktivnosti, uključujući rudarska okna, alatke, samorodni bakar, malahit i halkopirit. Prvi pisani podaci o Jarmovcu potiču iz 1937. godine, kada je britanski istraživač O. Dejvis registrovao dva rudarska okna. Od tada, kroz međunarodne projekte, potvrđeno je da se na ovom mestu odvijala kontinuirana rudarska aktivnost od vinčanske kulture do gvozdenog doba.
Na stalnoj postavci u Zavičajnom muzeju čuvaju se nalazi iz tog perioda, uključujući oruđe, keramiku i rudarsku opremu. Među najzanimljivijim eksponatima je i „pribojska princeza“, devojčica koja je sahranjena sa dva muškarca ratnika. Prema nakitu koji je imala, nagađa se da je bila plemićkog porekla, a njeni pratioci su možda imali zadatak da je štite i u zagrobnom životu.
Na visinama iznad Priboja, na planini Bić, nalazi se srednjovekovna tvrđava Jagat. Naziv potiče iz staroslovenskog jezika i znači „crni dud“. Tvrđava je podignuta kako bi kontrolisala Limsku dolinu i štitila manastire Banja i Mažići. Arheološka iskopavanja su potvrdila postojanje dvostrukog hrišćanskog groba i pokazala da su ljudi boravili na ovom mestu još tokom starijeg gvozdenog doba, oko 750. godine p.n.e. Tvrđava je kroz vekove menjala vlasnike, od Srba, preko Turaka, do Bosanaca, sve do njene propasti 1832. godine kada ju je uništila vojska Huseina Gradaščevića.
Na vrhu planine, na mestu nekadašnje tvrđave, danas su vidljive samo ruševine. Očuvan je zid koji je povezivao kulu sa ostatkom tvrđave, dok temelji kula svedoče o nekadašnjoj moći ovog utvrđenja. U blizini se nalaze i pećine koje su obrađivane u prošlosti. Pored Jagata, na području Priboja postoje i druga srednjovekovna utvrđenja, kao što su Ostro, Ravanjski grad, Oštrik i Severin, koja dodatno osvetljavaju bogatu istoriju ovog kraja.
Manastiri Banja i Mažići takođe doprinose srednjovekovnoj istoriji Priboja. U manastiru Svetog Georgija u Mažićima pronađeni su hirurški instrumenti koji ukazuju na razvijen nivo medicine i izvođenje operacija u tom periodu, što dodatno osvetljava fascinantnu prošlost ovog područja.
Iz svega navedenog, jasno je da Priboj nije samo mesto bogate prirode, već i istorijska riznica koja čeka da bude otkrivena i pravilno predstavljena. Sa bogatom arheološkom baštinom i značajnim lokalitetima, Priboj se postavlja kao važno mesto za istraživanje i očuvanje istorije Balkana.
